माछापोखरी गाउँ, प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिपूर्ण भए पनि गरिबी र अव्यवस्थित व्यवस्थाले आक्रान्त थियो। पहाडहरूको काखमा बसेको यो गाउँको जीवनशैलीमा सुक्खा, असुविधा, र शोषणले जरा गाडेको थियो। गाउँमा भएका केही सरकारी विद्यालयहरूमा पठनपाठनको स्तर खस्कँदै गएको थियो। शिक्षकहरूको उदासीनता, स्रोतसाधनको अभाव, र नेताहरूको भ्रष्टाचारले विद्यालयलाई थला पारिरहेको थियो।
राधिका, जसले यो गाउँमा आफ्नो बाल्यकाल बिताइन्, शिक्षामा गहिरो रुचि राख्थिन्। उनले आफ्नो समुदायलाई सुधार्न शिक्षा नै मुख्य साधन ठानिन्। उनको बाल्यकालमा उनका बाबुआमाको मृत्यु भएपछि उनका दुई दाजुले उनलाई हुर्काए। उनीहरूले आफू गरिब भए पनि राधिकाको पढाइमा कुनै सम्झौता गरेनन्। तर सरकारी विद्यालयको दुर्दशा देखेर राधिकाको मनमा निराशा घर गर्यो।
गाउँमा अधिकांश परिवारहरू आफ्नो दिनचर्या चलाउन संघर्षरत थिए। खेतीपातीले पेट पाल्न नपुग्दा गाउँका युवाहरूको रोजगारीको विकल्प भनेको विदेश जाने मात्र थियो। यसै कारण अधिकांश युवाहरूले आफ्नो सपना साकार पार्न खाडी मुलुकतिर यात्रा थाले। गंगा र भीम, राधिकाका साथीसँगैका युवा पनि आफ्ना परिवारलाई सहयोग गर्न विदेश गएका थिए।
गंगाले ठुलो आशामा काठमाडौँका एजेन्टलाई धेरै पैसा तिरेर खाडी मुलुकको यात्रा गरिन्। उसको सपना थियो; विदेशमा राम्रो कमाइ गरेर घर फर्किने, बाबुआमाको ऋण तिर्ने र भाइबहिनीलाई पढाउने। तर खाडी मुलुकमा उसको वास्तविकता सपनाभन्दा पर थियो। दैनिकी १२ घण्टा काम गरेर पनि थोरै कमाइ हुन्थ्यो र परिवारलाई पठाउने पैसाले मात्र उसको ऋण तिर्ने सम्भावना न्यून थियो।
भीम पनि मलेसियामा सुरक्षा गार्डको रूपमा काम गर्न गयो। उसले सोच्यो कि मेहनतले सुखी जीवन जिउने बाटो खुल्नेछ। तर त्यहाँको गर्मी, कामको बोझ र शोषणले उसलाई थकित बनायो। उनले नेपाल फर्केर केही गर्न चाहन्थे तर ऋणको भारीले उनको कम्मरमा बाँधिएको थियो।
विदेशमा भएका यी दुई युवाहरूको पीडा, संघर्ष र निराशाले गाउँको स्थिति झनै गहिरो रूपमा चित्रित गर्यो।
माछापोखरीको राजनीतिक अवस्थाले गाउँको दुरावस्थालाई अझै गहिरो बनाएको थियो। चुनावको समयमा नेताहरू गाउँमा आएर ठुलठुला आश्वासन दिन्थे— गाउँको विकास गर्ने, विद्यालय सुधार गर्ने, रोजगारी सिर्जना गर्ने। तर चुनाव जितेपछि तिनीहरूको कुनै खबर आउँदैनथ्यो। विकासका लागि छुट्टाइएको बजेट नेताहरूको व्यक्तिगत स्वार्थमा खर्च हुन्थ्यो।
गाउँलेहरू शिक्षामा सुधार, रोजगारी र आधारभूत सुविधाहरूको लागि वर्षौँदेखि प्रतीक्षा गरिरहेका थिए। तर नेताहरूको बेइमानी र शोषणले गाउँको अवस्था दिनानुदिन खराब हुँदै गइरहेको थियो। उनीहरूले गरिब, अशिक्षित र असहाय जनतालाई आफ्नो राजनीतिक फाइदाका लागि प्रयोग गर्थे। गाउँको नेतृत्वको अभावले गर्दा राधिका जस्ता सचेत व्यक्तिहरू निराश भएका थिए।
बिदेसिने क्रम गाउँमा सामान्य बनिसकेको थियो। अधिकांश युवाहरूले विदेश गएर राम्रो कमाइ गर्ने सपना देख्थे। तर धेरैजसोले विदेशमा असहनीय जीवन व्यतीत गरिरहेका थिए। गंगाले पठाएको पैसाले गाउँमा केही राहत त आएको थियो तर त्यसले दीर्घकालीन परिवर्तन ल्याउन सकेन। गाउँमा रहेका वृद्ध, महिलाहरू र बालबालिकाहरूको अवस्था भने झन् कठिन बनिरहेको थियो।
राधिका जसले गाउँमा नै बसेर केही गर्न चाहन्थिन्, अब यो सब देखेर निकै चिन्तित थिइन्। उनले महसुस गरिन् कि यदि गाउँका युवाहरूले यहीँ मेहनत र लगनशीलता देखाउने हो भने गाउँको स्थिति धेरै राम्रो हुन सक्थ्यो। यसको लागि शिक्षा, आर्थिक अवसर र सही नेतृत्वको खाँचो थियो।
राधिकाले आफ्नो गाउँलाई सुधार्ने दृढ निर्णय गरिन्। उनले गाउँमा रहेका युवा, महिलाहरू र वृद्धहरूलाई जागरूक बनाउन थालिन्। उनीहरूलाई शिक्षा र चेतनाको महत्त्व बुझाउँदै उनले सामूहिक प्रयासमार्फत गाउँमा नयाँ परिवर्तन ल्याउन प्रयास गरिन्। उनले युवाहरूलाई गाउँमै उद्योग, कृषि र अन्य व्यवसायको अवसर खोज्न प्रेरित गरिन्।
तर नेताहरूको स्वार्थमा धक्का लाग्न थालेपछि उनीहरूले राधिकाको यो अभियानलाई रोक्न प्रयास गरे। उनीहरूले राधिकालाई धम्की दिन थाले र उनको विरोधमा विभिन्न षड्यन्त्र गरे। नेताहरूले राधिकाको अभियानलाई बदनाम गर्न अनेक प्रयास गरे।
एक दिन नेताहरूले राधिकालाई भेट्न बोलाए र उनलाई भने, ‘तिमीले गाउँका गरिब जनतालाई पढाएर के हासिल गर्न खोज्दै छौ? तिनीहरूलाई पढेर केही फाइदा छैन। तिमीले मात्र समस्यामा पर्नेछौ।’
राधिका आफ्नो निर्णयमा दृढ थिइन्। उनले आफ्नो अभियानलाई अझ सशक्त बनाउन युवाहरूलाई साथमा लिएर अघि बढिन्।
बिदेसिने युवाहरूको क्रमले गाउँको सामाजिक संरचना बिगार्दै गयो। गंगाले पठाएको पैसाले उनका परिवारमा केही राहत आएको थियो तर यसले गाउँमा दीर्घकालीन परिवर्तन ल्याउन सकेन। घरमा रहेका वृद्धहरू, महिलाहरू र बालबालिकाहरूले कामको बोझ खेप्नु परिरहेको थियो।
राधिकाले आफ्नो पाठशाला स्थापना गरेर बालबालिकाहरूलाई पढाउन थालेकी थिइन्, गाउँमा पठनपाठनको स्थितिले निराश थिइन्। विदेश गएका युवाहरूको समस्या सुनेर उनी झन् चिन्तित भइन्।
राधिकाले अब आफ्नो अभियानलाई अझ सशक्त बनाउन थालिन्। उनले गाउँमा सहकारीको स्थापना गरिन् जसले किसानहरूको उत्पादनलाई राम्रो मूल्यमा बजारमा पुर्याउन सहयोग गर्यो। उनले युवाहरूलाई कृषि, पर्यटन र अन्य व्यावसायिक अवसरहरूको बारेमा प्रशिक्षण दिन थालिन्।
उनले गाउँमा बागवानी, पशुपालन र साना उद्योगहरूको स्थापना गर्न प्रस्ताव गरिन्। यसले गर्दा युवाहरूले गाउँमै रोजगारी पाउन थाले र विदेश जाने क्रममा कमी आयो। गाउँका वृद्ध र महिलाहरूले पनि यसबाट लाभ लिन थाले। अब उनीहरूलाई आफ्ना छोरा, श्रीमान् वा नातिको विदेशबाट फर्कन प्रतीक्षा गर्नु पर्दैनथ्यो।
राधिकाको यस प्रयासले गाउँमा सकारात्मक परिवर्तन ल्यायो। धेरै युवाहरूले विदेश जाने योजनालाई रद्द गरे र गाउँमै केही गर्न लागे।
राधिकाको यो सफलताले गाउँका नेताहरूलाई हतोत्साहित बनायो। उनीहरूले आफ्नो राजनीतिक शक्ति गुमाउने डर महसुस गरे। नेताहरूले राधिकाको अभियानलाई बदनाम गर्न प्रयास गरे तर गाउँलेहरूले अब उनीहरूको चाल बुझिसकेका थिए।
अन्ततः नेताहरूको भ्रष्टाचारको पर्दाफास भयो र उनीहरूलाई गाउँलेहरूले नै अस्वीकृत गरे। नयाँ नेतृत्वको उदय भयो जसले गाउँको विकासलाई प्राथमिकतामा राखेर काम गर्न थाल्यो। गाउँमा अब शिक्षित र सशक्त युवाहरूको नयाँ पिँढी जन्मिएको थियो जसले गाउँको भविष्यलाई उज्ज्वल बनाउने प्रतिबद्धता लिएका थिए।
राधिकाको नेतृत्वमा गाउँमा नयाँ अभियान सुरु भयो। युवाहरूले अब गाउँमै नयाँ व्यवसायहरू खोल्न थाले। सहकारीमार्फत ऋण लिएर उनीहरूले कृषि, पशुपालन र अन्य व्यवसायहरूमा लगानी गर्न थाले। महिलाहरूले पनि साना व्यवसाय खोल्न सुरु गरे जसले गर्दा गाउँको अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन मद्दत पुग्यो।
राधिकाले गाउँका बालबालिकाहरूलाई शिक्षामा ध्यान दिन प्रेरित गरिन्। उनले सरकारी विद्यालयलाई सुधार गर्न र गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्न समुदायलाई एकत्रित गरिन्। शिक्षकहरूलाई पनि जिम्मेवार बनाउनका लागि अभियान चलाइयो।
अब गाउँमा शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारीको अवस्थामा सकारात्मक परिवर्तन आउन थालेको थियो।
विदेश गएका गंगा र भीम जस्ता युवाहरूले राधिकाको प्रयासको बारेमा सुनेपछि उनीहरूको मनमा पनि गाउँ फर्किने इच्छा जाग्यो। तर उनीहरूको हालत दिनानुदिन खराब हुँदै गइरहेको थियो। गंगाले लामो समयसम्म काम गर्दा आफ्नो स्वास्थ्य गुमाउन थालेकी थिइन्। मलेसियामा रहेको भीमले भने पनि ठिकै कमाइ त गरेको थियो तर दिनरातको कडा परिश्रमले गर्दा उसको स्वास्थ्य बिग्रँदै गयो। उनीहरूको कमाइबाट ऋण तिरेर केही पैसा गाउँ पठाउने भए पनि वास्तविकता निकै तितो थियो।
गाउँमा गंगा र भीमजस्ता युवाहरूले विदेश गएर धन कमाउँछन् भन्ने आशा थियो तर उनीहरूले आफ्नो स्वास्थ्य, परिवार र समाजसँगको सम्बन्ध गुमाउँदै गएका थिए। उनीहरूका बाल्यकालका साथीहरू र परिवारले विदेशमा उनीहरूले भोग्नुपरेको कठिनाइको खबर पाएपछि गाउँमा एक किसिमको निराशा फैलियो।
राधिकाले यसलाई पनि परिवर्तनको एउटा अवसरका रूपमा हेरिन्।। उनले गाउँमा युवाहरूलाई अब विदेश जाने चाहना त्यागेर गाउँमै केही गर्न प्रेरित गर्न थालिन्।
राधिकाको प्रेरणाले गाउँका युवाहरूमा नयाँ उत्साह ल्यायो। उनले गाउँमै उद्योग स्थापना गर्न, कृषि, पर्यटन, र साना व्यवसायहरूको अवसर खोज्न युवाहरूलाई प्रशिक्षण दिन थालिन्। उनीहरूले सँगै मिलेर सहकारीको स्थापना गरे जसले कृषि उत्पादनको राम्रो मूल्य दिलाउन र गाउँमा रोजगारी सिर्जना गर्न सहयोग गर्यो।
गंगाले आफ्नो स्वास्थ्यले बिग्रिएको खबर पाएपछि नेपाल फर्केर गाउँमै केही गरौँ भन्ने निर्णय गरिन्। उनले राधिकाको साथमा मिलेर गाउँमा एउटा सानो उद्योग स्थापना गरिन् जसले गाउँका अन्य महिलाहरूलाई पनि रोजगार प्रदान गर्यो।
भीमले पनि नेपाल फर्केपछि गाउँमा कृषि व्यवसायमा हात हाले। उनले अन्य युवाहरूसँग मिलेर सहकारीमा काम गर्न थाले र गाउँको अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले।
राधिकाको प्रयास र युवाहरूको साथले गर्दा माछापोखरीमा परिवर्तनको लहर फैलियो। नेताहरूको झुट, शोषण र भ्रष्टाचारको पर्दाफास भएपछि गाउँलेहरूले नयाँ नेतृत्व चयन गरे। नयाँ नेतृत्वले पारदर्शिता, जिम्मेवारी र जनताको हितलाई प्राथमिकतामा राखेर काम गर्न थाले।
गाउँमा अब नयाँ विद्यालय खोलियो र पुराना विद्यालयहरूको अवस्था सुधार्न राधिका र अन्य शिक्षकहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले। बालबालिकाहरूले गुणस्तरीय शिक्षा पाउन थाले र उनीहरूको भविष्य उज्ज्वल बन्न थाल्यो।
राधिकाको अथक प्रयासले गर्दा माछापोखरीमा शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारीको अवस्थामा सकारात्मक परिवर्तन आएको थियो। अब गाउँलेहरूले नेताहरूको भरोसा गरेर बस्न छोडेका थिए।
गाउँको यो परिवर्तनले देशभरिका अन्य गाउँहरूमा पनि असर पारेको थियो। राधिकाको प्रेरणाले गर्दा देशभरका अन्य गाउँहरूमा पनि परिवर्तनको लहर उठ्न थाल्यो। माछापोखरी अब परिवर्तनको प्रतीक बनेको थियो।
गाउँका बालबालिकाहरूले शिक्षामा ध्यान दिन थाले र वृद्धहरूले पनि आफूलाई अब एक्लो महसुस गरेनन्। महिलाहरूले आत्मनिर्भरता हासिल गरेर समाजमा आफ्नो स्थान सुरक्षित गरेका थिए। युवाहरूले अब विदेश जाने सोच त्यागेर आफ्नै देशमा केही गर्ने निर्णय गरेका थिए।
राधिकाले गाउँको परिवर्तनको बाटोमा उभिएर हेर्दै थिइन्। उनी गर्वले भन्थिन्, ‘हामीले आफ्नो भविष्यको प्रतीक्षा गरेका थियौँ तर अब हामीले आफ्नो भविष्य आफैँ निर्माण गरेका छौँ। माछापोखरी अब हाम्रो सपना होइन, हाम्रो यथार्थ हो।’
गाउँलेहरूमा अब आत्मविश्वास, सहयोग, र सहकार्यको भावना जागृत भएको थियो। उनीहरूले यो कुरा बुझ्न थाले कि परिवर्तनको लागि नेताहरूको भरोसा गर्नु जरुरी छैन; आफ्नो मेहनत, साहस, र दृढ संकल्पले नै परिवर्तन सम्भव छ।
माछापोखरीको कथा यहीँ समाप्त भए पनि यसको प्रभाव अरू गाउँहरूमा पनि फैलिन थाल्यो। राधिकाको प्रेरणाले देशभरका अन्य गाउँहरूमा पनि परिवर्तनको लहर ल्यायो। अब देशभरिका मानिसहरूले आफ्ना गाउँहरूको भविष्य निर्माण गर्न आफैँ जुट्न थाले।
