विगत १६ महिनादेखि म नेपालकै सबैभन्दा ठुलो क्यान्सर विशेषज्ञ अस्पतालको हस्पिस तथा प्यालेटिभ केयर विभागमा मेडिकल अफिसरको रूपमा कार्यरत छु। यो मेरो चिकित्सकीय यात्राको एउटा यस्तो अध्याय हो, जहाँ मैले जीवनको सबैभन्दा गहिरो, सबैभन्दा मौन र सबैभन्दा वास्तविक अनुहार— मृत्युसँग दिनहुँ साक्षात्कार गरेको छु।
यहाँ म बिरामीको ‘निको हुने सम्भावना’ भन्दा पनि उनीहरूको गरिमापूर्ण बिदाइ सुनिश्चित गर्ने अभियानमा लागिरहेको हुन्छु। यो लेखमा म मेरो अनुभव, हस्पिस केयरको महत्त्व, मृत्युको सामाजिक धारणा र हाम्रो समाजमा मृत्युको संवादलाई सहज बनाउने आवश्यकताका बारेमा विस्तृत रूपमा चर्चा गर्नेछु।
मृत्यु एक प्रक्रिया, न कि घटना
यो वाक्य मैले धेरै पटक उच्चारण गरेको छु— बिरामीका परिवारहरूलाई, आफन्तहरूलाई र कहिलेकाहीँ आफैँलाई सम्झाउन। मृत्यु कुनै एक क्षणमा सीमित छैन; यो एक यात्रा हो जसको आरम्भ हुन्छ शारीरिक पीडा, भावनात्मक डर र मनोवैज्ञानिक निसास्सिएको अनुभूतिबाट। यो प्रक्रियामा बिरामी र उनको परिवार दुवैले विभिन्न चरणहरू पार गर्छन्— इन्कार, क्रोध, मोलमोलाइ, निराशा र अन्तमा स्वीकार। हाम्रो भूमिका भनेको यो प्रक्रियालाई सहज, मानवीय, र सम्मानजनक बनाउनु हो।
हस्पिस केयरको आधारभूत सिद्धान्त नै यही हो— हामी बिरामीलाई निको पार्ने प्रयासमा होइन, बरु उनीहरूको बाँकी जीवनलाई अर्थपूर्ण, पीडारहित र सम्मानजनक बनाउने अभियानमा हुन्छौँ। हाम्रो लक्ष्य हुन्छ बिरामीले आफ्नो अन्तिम दिनहरू शान्ति र आत्मसम्मानका साथ बिताउन सकुन्।
मृत्युको कुरा एक कठिन संवाद
‘तपाईंको परिवारको सदस्य मृत्युको नजिक छन्, उहाँ जति बेला पनि जान सक्नुहुन्छ, कृपया तयार रहनुहोस्।’
यो वाक्य भन्नु कुनै पनि डाक्टरका लागि सजिलो हुँदैन। नेपालको सांस्कृतिक परिवेशमा त यो झन् जटिल छ। हाम्रो समाजमा ‘मृत्यु’ शब्दलाई अभिशापजस्तै ठानिन्छ। यो शब्द उच्चारण गर्नासाथ मानिसहरूको अनुहारमा डर, अस्वीकार र असहजता छाउँछ।
बिरामीलाई मृत्युको कुरा बताउँदा परिवारजनले भन्छन्, ‘उहाँको मनोबल कमजोर हुन्छ।’
परिवारलाई बताउँदा उनीहरू भन्छन्, ‘भोलि त ठिक हुन्छ कि?’
कोही त भन्छन्, ‘मर्नै लागेका छन् भने अब के भन्नु पर्यो र?’
यस्ता प्रतिक्रियाहरूले मलाई हरेक दिन मृत्युको संवाद कति कठिन छ भन्ने कुरा स्मरण गराउँछ।
मृत्युको बारेमा खुला कुराकानी गर्न हाम्रो समाज तयार छैन। मृत्युलाई हामीले ‘अशुभ’ ठान्छौँ र यो विषयलाई टार्न खोज्छौँ। तर मृत्यु त अवश्यम्भावी सत्य हो— हामी सबैको जीवनको अन्तिम गन्तव्य। यो सत्यलाई लुकाएर वा इन्कार गरेर हामी न त बिरामीलाई सहज बनाउन सक्छौँ, न त परिवारलाई भावनात्मक रूपमा तयार गर्न।
हस्पिस : मृत्युको आँखामा आँखा जुधाएर बोल्ने ठाउँ
हस्पिस केयर भनेको मृत्युलाई लुकाउने ठाउँ होइन, बरु यसलाई खुला रूपमा बुझ्ने, स्विकार्ने र सम्मान गर्ने ठाउँ हो। हस्पिसमा हामी बिरामी र परिवारसँग मृत्युको बारेमा स्पष्ट कुराकानी गर्छौँ। हाम्रो काम उपचारमा मात्र सीमित हुँदैन; हामी बिरामीको शारीरिक पीडा कम गर्ने, भावनात्मक समर्थन प्रदान गर्ने र उनीहरूको अन्तिम इच्छा पूरा गर्न सहयोग गर्छौँ।
हस्पिसका केही मुख्य उद्देश्यहरू यस्ता छन्:
१. बिरामीको बाँकी समयलाई अर्थपूर्ण बनाउने
हामी बिरामीसँग उनीहरूको अन्तिम दिनहरू कसरी बिताउन चाहन्छन् भनेर कुरा गर्छौँ। कोही आफ्नो परिवारसँग समय बिताउन चाहन्छन्, कोही धार्मिक कर्मकाण्ड गर्न चाहन्छन्, त कोही आफ्नो जीवनको समीक्षा गर्न चाहन्छन्। हामी उनीहरूको चाहनालाई सम्मान गर्छौँ।
२. परिवारलाई भावनात्मक तयारी गराउने
मृत्युको प्रक्रियामा परिवार पनि उत्तिकै संलग्न हुन्छ। हामी उनीहरूलाई मृत्युपछिको व्यवस्थापन, भावनात्मक आघात र शोकको प्रक्रियाबारे तयार गर्छौँ। यो प्रक्रियाले परिवारलाई दोषभाव वा पछुतोबाट मुक्त हुन सहयोग गर्छ।
३. पीडा व्यवस्थापन
हस्पिसमा हाम्रो पहिलो प्राथमिकता बिरामीको शारीरिक पीडा कम गर्नु हो। क्यान्सरजस्ता रोगहरूले बिरामीलाई असह्य पीडा दिन्छ। हामी औषधि, परामर्श र अन्य उपायहरूमार्फत यो पीडालाई कम गर्छौँ।
४. अन्तिम इच्छाको सम्मान
कतिपय बिरामीले आफ्नो अन्तिम समयमा विशेष इच्छा राख्छन्— जस्तै आफ्नो गाउँ फर्कने, कुनै विशेष व्यक्तिसँग भेट्ने वा कुनै धार्मिक कार्य पूरा गर्ने। हामी यस्ता इच्छाहरूलाई सम्भव भएसम्म पूरा गर्न सहयोग गर्छौँ।
हस्पिसको दर्शन उपचार होइन, आदर
हस्पिस केयरलाई धेरैले गलत बुझ्छन्। यो कुनै उपचारको विधि होइन, बरु जीवनको अन्तिम चरणमा मानवीय संवेदनशीलता र आदरको अभ्यास हो। हस्पिसले बिरामीलाई निको पार्ने वाचा गर्दैन, बरु उनीहरूको बाँकी समयलाई शान्तिपूर्ण र सम्मानजनक बनाउने प्रतिबद्धता गर्छ। यो एक यस्तो ठाउँ हो जहाँ बिरामी र परिवार दुवैले मृत्युको डरलाई कम गर्न सक्छन्।
हस्पिसको दर्शनमा मृत्यु एक स्वाभाविक प्रक्रिया हो। हामी मृत्युलाई रोक्न सक्दैनौँ तर यसलाई सम्मानजनक बनाउन सक्छौँ। यो दर्शनले मलाई हरेक दिन प्रेरित गर्छ— मलाई डाक्टरको रूपमा मात्र होइन, एक सहयात्रीको रूपमा पनि।
मृत्युको मौनता तोड्ने आवश्यकता
हाम्रो समाजमा मृत्यु एक ‘ट्याबु’ विषय हो। हामी मृत्युको कुरा गर्न हिचकिचाउँछौँ। ‘कस्तो अशुभ कुरा!’ भन्दै विषय बदल्छौँ। तर मृत्यु त हाम्रो जीवनको अपरिहार्य हिस्सा हो। यो न त अशुभ हो, न त अप्राकृतिक। मृत्युलाई लुकाएर हामी जीवनको पूर्ण सत्यलाई पनि बुझ्न सक्दैनौँ।
मृत्युको बारेमा खुला संवादको आवश्यकता छ। हामीले निम्न कुराहरू सिक्नुपर्छ:
१. मृत्युको स्वीकारोक्ति
मृत्यु अवश्यम्भावी छ भन्ने कुरा स्वीकार गर्न सिक्नुपर्छ। यो स्वीकारले हामीलाई भावनात्मक रूपमा बलियो बनाउँछ र मृत्युको डरलाई कम गर्छ।
२. अन्तिम इच्छा र वसियत
हामीले आफ्नो अन्तिम इच्छा व्यक्त गर्न र वसियत लेख्न सिक्नुपर्छ। यो अभ्यासले परिवारलाई मृत्युपछिको व्यवस्थापनमा सहजता प्रदान गर्छ।
३. बच्चाहरूसँग कुराकानी
मृत्युको बारेमा बच्चाहरूलाई पनि बुझाउनुपर्छ। उनीहरूलाई मृत्यु एक स्वाभाविक प्रक्रिया हो भन्ने कुरा सिकाउनुपर्छ, ताकि उनीहरूमा डर नबसोस्।
४. अंग दान र सामाजिक योगदान
मृत्युपछि अंग दानजस्ता कार्यहरूले अरूको जीवन बचाउन सकिन्छ। यस्ता विषयमा पनि खुला छलफल आवश्यक छ।
मृत्युको मौनता तोड्नु भनेको जीवनलाई सम्मान गर्नु हो। जबसम्म हामी मृत्युको बारेमा खुला रूपमा कुरा गर्न सक्दैनौँ, हामी जीवनको पूर्ण अर्थ बुझ्न सक्दैनौँ।
अन्तिम बिदाइ पीडारहित र सम्मानजनक
हस्पिसमा हामी बिरामीलाई मात्र होइन, एक मानवको अस्तित्वलाई बिदाइ दिन्छौँ— सम्मानका साथ। हाम्रो लक्ष्य हुन्छ:
१. पीडारहित अन्त्य
बिरामीले अन्तिम समयमा शारीरिक पीडा भोग्न नपरोस्। हामी औषधि र अन्य उपायहरूमार्फत यो सुनिश्चित गर्छौँ।
२. परिवारको साथ
बिरामीले आफ्ना प्रियजनहरूको साथमा शान्तिपूर्वक बिदा लिन सकुन्। हामी परिवारलाई बिरामीसँग समय बिताउन प्रोत्साहन गर्छौँ।
३. परिवारको भावनात्मक समर्थन
मृत्युपछि परिवारले दोषभाव, पछुतो, वा अपराध बोध नभोगोस्। हामी उनीहरूलाई शोकको प्रक्रियामा सहयोग गर्छौँ।
यो काम सजिलो छैन। हरेक दिन आँसु रोक्नु, मन सम्हाल्नु र काममा ध्यान केन्द्रित गर्नु चुनौतीपूर्ण हुन्छ। तर यो मानवताको उच्चतम अभ्यास हो। मृत्युको सामना गर्नु भनेको जीवनको सत्यलाई अँगाल्नु हो।
मेरो अनुभव: एक सहयात्रीको कथा
हस्पिसमा काम गर्नु मेरो लागि डाक्टरी पेसा मात्र होइन, एक भावनात्मक र आध्यात्मिक यात्रा पनि हो। यहाँ मैले बिरामीहरूबाट धेरै कुरा सिकेको छु— धैर्य, साहस र जीवनको मूल्य। एक जना बिरामी जसले आफ्नो अन्तिम दिनहरूमा आफ्ना साथीहरू भेट्न चाहन्थे, उनीहरू आए पनि। मलाई सधैँ सम्झना रहन्छ। उनको त्यो सानो इच्छा पूरा गर्न हामीले उनको परिवारलाई, साथीहरू बोलायौँ र उनले आफ्नो नाता साथीहरूलाई भेटे र बिदा लिए। त्यो क्षणले मलाई जीवन र मृत्युको गहिरो सम्बन्ध बुझायो।
अर्को घटनामा, एक जना बिरामीले मलाई भने, ‘डाक्टर, मलाई मृत्युको डर छैन तर मलाई मेरो परिवारले मलाई बिर्सने डर छ।’ उनको यो कुराले मलाई मृत्युको डरभन्दा पनि बाँच्नेहरूको स्मृतिमा रहने चाहनाको महत्त्व बुझायो।
नेपालमा हस्पिस केयरको चुनौती
नेपालमा हस्पिस केयर अझै पनि नयाँ अवधारणा हो। सीमित स्रोतसाधन, जनचेतनाको कमी र सांस्कृतिक ट्याबुले यो क्षेत्रमा काम गर्न कठिन बनाएको छ। धेरैजसो मानिसहरू हस्पिसलाई ‘मृत्युको पर्खाइ’ ठान्छन् जुन गलत धारणा हो। हस्पिस मृत्युको पर्खाइ होइन, बरु जीवनको अन्तिम चरणलाई सम्मानजनक बनाउने प्रयास हो।
हाम्रो समाजमा हस्पिस केयरको विस्तारका लागि निम्न कुराहरू आवश्यक छन्:
१. जनचेतना
मृत्यु र हस्पिस केयरबारे जनचेतना फैलाउन आवश्यक छ। स्कुल, कलेज, र समुदायमा मृत्युको संवादलाई सामान्यीकरण गर्नुपर्छ।
२. प्रशिक्षण
स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई हस्पिस र प्यालेटिभ केयरमा प्रशिक्षण दिनुपर्छ। यो विशेषज्ञता नेपालमा अझै सीमित छ।
३. स्रोतसाधन
हस्पिस केयरका लागि औषधि, उपकरण, र विशेषज्ञहरूको आवश्यकता छ। सरकार र गैरसरकारी संस्थाहरूले यसमा लगानी गर्नुपर्छ।
४. सांस्कृतिक परिवर्तन
मृत्युलाई ‘अशुभ’ ठान्ने धारणालाई परिवर्तन गर्नुपर्छ। धार्मिक र सांस्कृतिक नेताहरूसँग सहकार्य गरेर यो सम्भव छ।
मृत्युको संवादलाई सहज बनाऔँ
मृत्यु हाम्रो संस्कृतिमा अझै पनि ट्याबु विषय हो। तर जबसम्म हामी यसबारे खुला रूपमा कुरा गर्न सक्दैनौँ, हामी जीवनलाई पनि पूर्ण रूपमा बुझ्न सक्दैनौँ। मृत्युको संवादलाई सहज बनाउनु हाम्रो कर्तव्य हो— विशेष गरी नेपालजस्तो मुलुकमा, जहाँ ‘बोल्यो कि अशुभ’ भन्ने डरले हजारौँ परिवारहरू पीडामा चुप लाग्न बाध्य छन्।
हस्पिसमा म डाक्टर मात्र होइन, एक सहयात्री हुँ। मृत्युको अन्तिम मोडसम्म साथ दिने मान्छे। मेरो अनुभवले मलाई सिकाएको छ कि मृत्यु डरलाग्दो होइन, बरु यो जीवनको एक हिस्सा हो। हामीले मृत्युलाई सम्मान गर्न सिक्नुपर्छ किनकि त्यसले हामीलाई जीवनलाई अझ गहिरो रूपमा बुझ्न र बाँच्न सिकाउँछ।
यो लेख मेरो अनुभवको एक झलक मात्र हो। मृत्युको छायामा काम गर्नु सजिलो छैन तर यो मेरो लागि एक सम्मानको अवसर हो। मृत्युको संवादलाई सहज बनाउन, हस्पिस केयरको महत्त्व बुझाउन र जीवनको अन्तिम चरणलाई सम्मानजनक बनाउन म प्रतिबद्ध छु। हामी सबैले यो संवादमा सहभागी हुनुपर्छ किनकि मृत्यु हाम्रो साझा सत्य हो।
-1746009348.jpg)
