काठमाडौंको एक चिया पसलमा पचास हाराहारी उमेर समूहका व्यक्तिहरूका बीच न्यूनतम जीवन बिताउने आफ्ना प्रयासहरूका बारेमा छलफल चलिरहेको थियो।
एक सहभागीले कसरी उनले च्यातिएको सर्टलाई कलर उल्टाएर फेरि लगाउन मिल्ने बनाए भनेर वर्णन गरिराख्दा कोठा हाँसोले भरिएको थियो।
यतिकैमा उनको फोन बज्यो।
अर्को छेउमा उनको छोरा थियो, जसले पहिले किनेका जुत्ताहरू 'पर्याप्त आरामदायी' नभएकोले ब्रान्डेड जुत्ताको नयाँ जोडी माग्दै थियो।
यो एक कल फोन उठाउनेका लागि कम्तीमा पाँच हजारको झट्का थियो। हजारको सर्टलाई रगडेर लगाइरहेको व्यक्ति बच्चाको पाँच हजारको फरमाइसी खर्चका अगाडि नतमस्तक थिए।
यो सामान्य देखिने फोन कुराकानी र अगाडिको सर्टको फारो प्रयोगका बारेमा भएका गहन छलफलले आधुनिक नेपाली समाजको गहिरो सत्यलाई समेटेको छ।
कार्ल मार्क्सले भनेका 'हुने' र 'नहुने' बीच बढ्दो विभाजन मात्र होइन, पुस्ता र मध्यम वर्गको आकांक्षाहरूबीच पनि ठूलो खाडल छ।
नेपाली समाजमा मध्यम वर्गले एक अद्वितीय र अनिश्चित स्थान ओगटेको छ। तिनीहरू न त बिना चिन्ता जीवनको विलासिता उपभोग गर्न पर्याप्त धनी छन्, न लक्षित सरकारी सहायता कार्यक्रमहरूको लागि योग्य हुन पर्याप्त गरिब नै। बरू आफ्नो परिवारको लागि राम्रो भविष्य सुनिश्चित गर्ने प्रयास गर्दै तत्काल आवश्यकताहरू पूरा गर्न सीमित स्रोतहरू विस्तार गर्दै यिनीहरू निरन्तर सन्तुलनमा बाँचिरहेका छन्।
उदाहरणका लागि पोखराकी एक स्कुल शिक्षिकाको अनुभव अझ बढी अर्थपूर्ण हुन्छ।
उनले खर्चिने प्रत्येक रुपैयाँको बारेमा सावधानीपूर्वक छनोट गर्छिन्। घरायसी खर्च व्यवस्थापन गरी आपतकालीन अवस्थाको लागि बचतका साथै उनी आफ्ना बच्चाहरूलाई निजी विद्यालयमा पढाउन जोड दिन्छिन्। यो लगानीले बच्चाहरूको उज्ज्वल भविष्य सुनिश्चित गर्नेछ भन्ने कुरामा विश्वस्त हुँदै। उनको त्याग प्राय: बेवास्ता गरिन्छ। उनले हजारौं नेपाली परिवारहरूको अव्यक्त संघर्षहरू प्रतिबिम्बित गर्छिन्।
अभाव सहने पुस्ताले – चाहे माओवादी विद्रोहको राजनीतिक अस्थिरताको कारणले होस् वा १९९० को दशकको आर्थिक चुनौतीहरूको कारणले – साधन स्रोतको मितव्ययिता आत्मसात् गरेको छ। तिनीहरूका लागि प्रत्येक वस्तुको उपयोगिता विस्तार गर्नु केवल विकल्प मात्र थिएन तर आवश्यकता थियो। यद्यपि, यो नैतिकता विश्वव्यापी र उपभोक्ता–संचालित संसारमा हुर्किरहेका उनीहरूका बच्चाहरूको आकांक्षासँग टकरावपूर्ण भएको देखिन्छ।
अर्का पात्र ललितपुरका एक मध्यम उमेरका पसलेलाई विचार गरौं। उनले वर्षौंसम्म एउटै जुत्ता लगाए। आफ्नी छोरीको लागि पचास हजारको नवीनतम स्मार्टफोन किनिदिएका छन्। प्रश्न गर्दा उनी स्वीकार गर्छन् कि यो फोन केवल विलासिता मात्र हैन। यो संसार सुनिश्चित गर्नु अनि मुठ्ठीमा राख्नु हो। उनको यो भाव सन्तानले सामाजिक स्थिति र भौतिक सम्पत्तिसँग बढ्दो रूपमा जोडिएको संसारमा पछाडि परेको महसुस नगरून् भन्नेसँग बढी सम्बन्धित छ।
नेपालमा मध्यम वर्गको खर्च गर्ने परिपाटी र उनीहरूका सन्तानहरूको आवश्यकताहरूले विभिन्न पक्षहरूलाई समेट्छ। यसले उनीहरूको आर्थिक क्षमता र प्राथमिकता दुवैलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। आम्दानीको एक महत्वपूर्ण भाग खाना, आवास जस्ता आधारभूत उपयोगिताहरूमा छुट्याइएको हुन्छ। विशेष गरी सहरी परिवारहरूले उच्च जीवनयापन खर्चको सामना गर्छन्। स्वास्थ्य सेवा लगानीको अर्को महत्वपूर्ण क्षेत्र हो। धेरैले सार्वजनिक विकल्पहरूको तुलनामा उच्च खर्चका बाबजुद राम्रो गुणस्तर र छिटो पहुँचका कारण निजी सेवाहरू रोजेका छन्।
सहरीकरणसँगै यातायात खर्च बढेको छ, परिवारहरूले व्यक्तिगत सवारी साधनमा लगानी गर्छन् वा सार्वजनिक यातायातमा भर पर्छन्। जीवनशैलीमा सुधारहरू, कहिलेकाहीँको यात्रा, बाहिर खाना खानु, वा स्मार्टफोन र इन्टरनेट सेवाहरू जस्ता प्रविधि खरिद गर्नु पनि मध्यम वर्गको बजेटको अहम् हिस्सा हो।
जब बच्चाहरूको आवश्यकताको कुरा आउँछ, शिक्षामा प्राथमिक ध्यान केन्द्रित रहन्छ। अभिभावकहरूले निजी विद्यालयको चर्को शिक्षण शुल्क, शैक्षिक सामग्री र अतिरिक्त क्रियाकलापहरूमा धेरै खर्च गर्नुपर्ने आजको स्थिति छ। यसले सहज जीवनयापनका लागि शिक्षामा राखिएको उच्च मूल्यलाई बुझाउँछ।
मध्यम वर्गीय परिवारहरूले पनि आफ्ना बालबालिकाको स्वास्थ्य र पोषणलाई प्राथमिकता दिन्छन्। नियमित जाँच, खोप र गुणस्तरीय आहार सुनिश्चित गर्छन्। खेलकुद, संगीत, वा अन्य विकासात्मक कार्यक्रमहरू जस्ता अतिरिक्त क्रियाकलापहरू समग्र विकासको लागि बढ्दो रूपमा आवश्यक मानिन्छन्। ल्यापटप वा ट्याब्लेट जस्ता प्रविधिमा लगानी, शिक्षा र सञ्चारमा यसको महत्वलाई बुझ्दै सामान्य भएको छ। विशेष गरी सहरी परिवेशहरूमा सुरक्षित जीवन वातावरणमा खर्च पनि भइरहेको छ।
नेपालको मध्यम वर्गका धेरैका लागि आफ्ना बालबालिकाको पालनपोषण प्रेमको अभिव्यक्ति बनेको छ, चाहे यसको अर्थ आफ्नै आवश्यकताहरूसँग सम्झौता गर्नु नै किन नहोस्। यो प्रायः युवा पुस्तालाई उनीहरूले भोगेका कठिनाइहरूबाट जोगाउने इच्छाबाट उत्पन्न हुन्छ। वैदेशिक रोजगारीको उदय यस प्रवृत्तिको प्रमाण हो। बुबा र आमाहरूले खाडी देशहरूमा वर्षौं काम गर्छन्, आफ्ना परिवारको राम्रो जीवनस्तरको लागि। यसले सामाजिक अनि आर्थिक चुनौतीको ठूलो पहाड उभ्याएको छ। सन्तानहरू प्रायः गरिएका त्यागहरूबाट अन्जान, आफ्ना आमाबाबुले पूरा गर्न कठिन हुने अपेक्षाहरू लिएर हुर्कन्छन्।
सहरी क्षेत्रमा किशोरकिशोरीहरूले महँगा ग्याजेटहरू माग गर्ने सामान्य बन्दै गइरहेका छन्। यसले अभिभावकीय मूल्यमान्यता र युवा आकांक्षाहरू बीचको बढ्दो खाडललाई उजागर गर्दछ।
यो मुद्दा केवल पारिवारिक मात्र होइन; यो नेपालमा मध्यम वर्गीयले सामना गरिरहेको सामाजिक–आर्थिक प्रवृत्तिहरूको प्रतिबिम्ब हो।
काठमाडौं, भक्तपुर र चितवन जस्ता सहरहरूको द्रुत सहरीकरणले नयाँ सुविधाहरू किन्न सक्नेहरू र आधुनिक जीवनको झलक कायम राख्न संघर्ष गर्नेहरू बीचको स्पष्ट विभाजन निम्त्याएको छ। यसैबीच सामाजिक सञ्जालले यी भिन्नताहरूलाई पहाड बनाउन मलजल गरेको छ। प्रायः प्रशस्तताको संसार चित्रण गर्दछ जुन धेरै मध्यम–वर्गीय परिवारहरूको दैनिक वास्तविकतासँग स्पष्ट रूपमा भिन्न छ। यसबाहेक, यी परिवर्तनशील मापदण्डहरू पालना गर्ने दबाबले आर्थिक तनाव निम्त्याएको पाटो बेग्लै छ। धेरै परिवारहरूले विवाहको लागि खर्च गर्न, घर बनाउन वा शिक्षाको लागि बच्चाहरूलाई विदेश पठाउन ऋण लिन्छन्। यी लगानीहरूले प्रतिफल कहिले वा के दिने अनिश्चियको घेरामा छ तथापि ऋण भुक्तानीको तनावले घरपरिवारको शान्तिलाई बिथोलेको पक्कै छ।
नेपालको मध्यम वर्गले यी विरोधाभासी वास्तविकताहरूसँगै बढ्दा सन्तुलनको आवश्यकता छ। आधुनिक संसारको विकसित मागहरूका साथमा आफ्ना बच्चाहरूलाई लचिलो र कृतज्ञ हुन सिकाउन ढिलो भइसकेको छ। विद्यालय र समुदायहरूले वित्तीय साक्षरता र सचेत उपभोगका बारेका छलफलहरूलाई आयोजना गरेर पनि भूमिका खेल्न सक्छन्।
अन्ततः, नेपाली मध्यम वर्गको कथा प्रेम, त्याग र आशाको कथा हो। चाहे त्यो उल्टो सर्टको कलर होस् वा नयाँ जुत्ताको जोडी, यी छनौटहरूले मूल्यमान्यता, आकांक्षा र सामाजिक दबाबको जटिलतालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। यसलाई पहिचान गर्न र सम्बोधन गर्नाले आउने पुस्ताहरूको लागि अझ समतामूलक र सामंजस्यपूर्ण भविष्यको लागि मार्गचित्र प्रस्तुत गर्नसक्छ।
